De echo’s van de romantisering uit de 19e eeuw vinden we ook nu nog terug in beschouwingen over het eigen karakter van een deel van Noord-Nederland van voor de industriele revolutie. Bijvoorbeeld in discussies over wat de middeleeuwse Friese vrijheid wordt genoemd. De middeleeuwse grietenijen zoals de Stellingwerven worden dan voorgesteld als rechtvaardige, democratische republieken van vrije boeren, waar een stedelijke elite en adel ontbraken en waar dus een grote en rechtvaardige gelijkheid tussen de mensen bestond. Er bestaat zelfs een boek uit de vijftiger jaren van de twintigste eeuw dat als titel draagt: ‘de vrije natie der Stellingwerven’. De stellingwervers worden in deze en andere publicaties dan voorgesteld als boeren en boerinnen, die erg op hun vrijheid en onafhankelijkheid gesteld waren, waarbij ze nuchter hun eigen weg gingen en solidair met elkaar waren. Op basis van hun vrijheidsideaal, dat bij hen sterker was dan bij andere volkeren, hebben zij zich verzet tegen (onrechtvaardige) machten van buiten. Is dit een goede beschrijving van die samenleving, of idealiseren we die samenlevingen dan teveel, kijken we teveel met nostalgische twintigste en een en twintigste eeuwse ogen en begrippen naar een samenleving, die zeer ver van ons afstaat? De in de Romantiek opgekomen tegenstelling tussen de ideale, warme, vredige, vertrouwde dorpsgemeenschap en de kille moderne samenleving is verouderd. Onderzoekingen van antropologen in dorpsgemeenschappen in de wereld, waar men nog steeds in het pre-industriele tijdperk leefde hebben aangetoond, dat die oude dorpsgemeenschappen helemaal niet zo ideaal waren als eerst werd aangenomen. Er was vaak wel degelijk een sociale differentiatie tussen arm en rijk met een grote groep landlozen. Er heerste vaak een groot onderling wantrouwen en er waren vetes tussen families die elkaar het leven zuur maakten. Het zou verder ook onjuist zijn, de tribale samenlevingen als ‘primitief’ te kenschetsen. Vaak bezitten zij een cultuur die erg complex is, met een uitgebreid stelsel van normen en waarden, religie en verwantschapssystemen.
Naast deze theorien uit de meer conservatieve hoek was er ook de opkomst van marxisme en socialisme in de 19e eeuw. Ook in het marxisme werd een theorie over de verschillende stadia in de maatschappelijke ontwikkeling opgesteld. Deze theorie werd echter niet verbonden met nationalistische tendenzen en een nostalgische hang naar het verleden. In de arbeidersklasse die in het ontwikkelden kapitalisme opkwam werd de voorbode gezien van een emancipatiestrijd, die zou leiden naar ene moderne, rechtvaardige, socialistische samenleving, waarin enerzijds moderne productiemethoden en organisatie hun plaats krijgen, maar anderzijds het kapitalisme werd afgeschaft. De indeling in perioden was die van de natuur-economie, de eenvoudige warenproductie, het handelskapitalisme en het industriele kapitalisme. Deze marxistische theorie speelt tot op de dag van vandaag bij wetenschappelijke analyses een rol en zal verderop in verschillende interpretaties ana de orde komen, naast andere moderne uitwerkingen.
Maar ook in de 20ste en 21 ste eeuw hebben wetenschappers zich bezig gehouden met het vraagstuk van verschillende stadia in de maatschappelijke ontwikkeling. Het vraagstuk blijft bestaan waarin de huidige samenleving verschilt van vorige en door welke oorzaken bepaalde veranderingsprocessen zich hebben voltrokken. Nog steeds zijn er wetenschappers, die trachten te werken met behulp van bepaalde ontwikkelingsmodellen bij de indeling van de geschiedenis op basis van een evolutionaire ontwikkeling en bij de analyse van maatschappijformaties waarbij getracht wordt de ontwikkeling en kenmerken van die maatschappij te beschrijven en te verklaren. [1]
[1] Naast deze discussies is er toen de Franse revolutie in 1987 200 jaar geleden plaats vond een stortvloed aan boeken over dat onderwerp geweest. Met als een van de hoofdprobleemstellingen of het een plotselinge omwenteling was of dat revoluties niet bestaan, dwz er waren voor 1787 ook al belangrijke verschuivingen in de maatschappij. De Bonald en Marx hebben hier aandacht aan besteed.